Gistermiddag hoorde ik op radio 4 (de klassieke zender) een modern muziekstuk (naam componist en stuk niet gehoord), wat begon met een langdurige "piep"; het deed je zeer aan de oren. Dacht eerst dat er iets aan de hand was met mijn tuner, maar dat was niet het geval. De vraag die ik me stelde was: "moet dit muziek voorstellen ?"
Nou, zoals je handtekening zegt: "Het is de toon die de muziek maakt". Ik weet niet aan welk werk je refereert, maar dat is ook irrelevant. De enige die beslist of je dit muziek wilt noemen, ben je zelf. Alleen, weet dan ook dat je die beslissing ook alleen voor jezelf hebt gemaakt. Jouw beslissing doet namelijk helemaal niets af aan het feit dat het inderdaad om muziek gaat. Zeker is het werk dat je gehoord hebt muziek. Mogelijk slechts voor een heel klein publiek, maar het is zeker muziek. Alle (in ritme en in toonhoogte) georganiseerde geluid is immers muziek. John Cage heeft ons ervan doordrongen dat zelfs 'stilte' muziek is, al moet je dan wel zelf de organisatie in het toch altijd aanwezige geluid aanbrengen. Toen ik begon aan de hand van de Doflein-methode iets dat in de buurt komt van vioolspelen te leren, heeft ongetwijfeld eenieder die dat hoorde zich afgevraagd of dat muziek moest voorstellen. Waarschijnlijk vraagt menigeen zich dat nu nog steeds af, maar dan vanwege het repertoire dat ik graag speel (of evengoed nog vanwege de kwaliteit van het spelen). Je kunt je en mag je steeds afvragen of je dat wat je hoort nog wel wilt omarmen, maar vergeet nooit dat wat jij niet mooi vindt door anderen gewaardeerd wordt. Dus: ja, het is muziek. Maar of je het mooi moet vinden: nee, dat is geheel en alleen jouw beslissing.
Je kunt ook zeggen: 'nee, dit is geen muziek, dit zijn slechts klanken'. Daarmee wordt dan meteen aangegeven dat er geen sprake is van enige harmonie. Dat gegeven maakt dan dat je van te voren weet of jij dit het aanhoren waard vindt.
Muziek is een weerspiegeling van de menselijke ontwikkeling, naar mijn idee. En ik vind het interessant om te zien hoe dat zich ook weer weerspiegelt in bijvoorbeeld de beeldende kunsten. Na, ik noem maar wat, de gouden koepel die over de muziek lag in de tijd van Bach, na het alle kanten uit waaiende zielsbeleven van de Romantiek... kwam de 20e eeuw, met niet alleen de abstracte kunst waarbij iemand als Brancusi alle vorm terugbracht tot zijn essentie, ontdaan van alle franje... maar liet men in de muziek dingen als toonsoorten los, kwam er muziek die bestond uit enkele tonen, of de samenklank tussen enkele tonen. Muziek die niet altijd makkelijk toegankelijk is. Je zet het niet zomaar even op. In mijn studie euritmie, een bepaalde danskunst, hebben we ook met moderne muziek gewerkt: een hele zoektocht hoe je dat uit moest drukken. Twee samenklinkende tonen, wat wil dat, in de beweging? Bewegen ze samen, gaan ze langs elkaar heen, worden ze juist in het samenklinken uit elkaar bewogen, als twee elkaar aanstotende biljartballen? Moderne muziek vraagt iets heel anders van de luisteraar. Maar ik vind het ook lang niet altijd mooi. Soms omdat ik niet de tijd en de moeite neem om er echt in te gaan, sommige stukken zijn niet bepaald toegankelijk en die moet je eigenlijk een aantal keer achter elkaar beluisteren en je afvragen: wat wil dit stuk muziek? Wat heeft de componist hiermee willen zeggen? En dan hoeft 'mooi' helemaal geen criterium geweest te zijn. Misschien wilde hij/zij wel vervreemding uitdrukken, of een bepaalde disharmonie, of weet ik veel wat. Of je dat dan wilt beluisteren of dat je er gillend gek van wordt is helemaal aan de luisteraar, jij dus. Daar ben je helemaal vrij in. Maar ik zou niet willen zeggen dat iets geen muziek meer is. Soms vind ik dat ook moeilijk, hoor, zeker bij dingen als techno-muziek. Bij 'moeilijke' componisten kan ik nog iets makkelijker denken dat ik het misschien niet begrijp, maar dat het de vrijheid van de kunstenaar is om muziek zo vorm te geven als hij/zij wil. Maar bij muziek die zo... tja, doods is, in mijn ogen, als techno, vind ik dat eerlijk gezegd lastiger en mopper ik ook wel eens dat dat toch geen muziek meer is. Maar ja, als ik consequent ben moet ik zeggen dat het niet aan mij is te zeggen dat daar geen 'visie' achter zit of dat het geen kunstzinnige uiting meer is. Waarschijnlijk is dat ook een 'sign of the times', waar vele luisteraars wel iets aan beleven, al vind ik het vreselijk.
@Swaantje: In je reactie schrijf je dat muziek een weerspiegeling van de menselijke ontwikkeling is en dat zou dan ook gelden voor de beeldende kunst. Maar dan is het toch wel vreemd dat de beeldende kunst zoals die werd gebezigd door bijvoorbeeld een Michelangelo, heden ten dage bij lange na niet meer wordt geëvenaard. Dat kan ik dan toch geen weerspiegeling van de ontwikkeling noemen, want kennelijk heeft de ontwikkeling hier stil gestaan of is zelfs achteruit gegaan. De problematiek die gepaard gaat aan het vinden van de betekenis van een aantal klanken in de beweging (euritmie) is van een geheel andere orde dan waar hier de vraag over gaat, namelijk: zijn onsamenhangende tonen nog wel muziek te noemen? Natuurlijk kan een componist iets maken wat alleen hij of zij mooi vindt. Maar dan heeft het verder voor anderen geen enkel nut en dat is nu het mooie van muziek: het kan je ontroeren, omdat het je raakt, je wat doet. Een ander daar geen deelgenoot van kunnen maken is bittere armoe. Klanken die disharmonisch, ongeordend en pure toevalstreffers zijn klinken mij niet als muziek in de oren. Of zijn er hier mensen die willen beweren dat een random gegenereerd tonenpatroon door een sinusgenerator uit een computer, tóch het predicaat ‘muziek’ mag dragen? Of de naam ‘compositie’ mag hebben terwijl er geen mens aan te pas komt?
Zonder weer te diep in een discussie te duiken die eerder al gebleken is tot niets te leiden, wil ik toch graag vragen waaruit blijkt dat "beeldende kunst zoals die werd gebezigd door bijvoorbeeld een Michelangelo, heden ten dage bij lange na niet meer wordt geëvenaard"? Wat wordt niet meer geëvenaard: het veronderstelde artistieke niveau, het veronderstelde vakmanschap, de omvang van de werken, de tijdsduur die de kunstenaar eraan besteed, de waarde van het gebruikte materiaal, iets anders? Uit het naakte feit, dat schilders en beeldhouwers heden ten dage geen schilderijen of beelden meer maken zoals Michelangelo die vijfhonderd(!) jaren geleden gemaakt heeft, lijkt mij dus juist de ontwikkeling af te lezen. Ontwikkeling is niet stil blijven staan bij de tijd, maar verder gaan en dus niet blijven schilderen, beeldhouwen of componeren zoals oude meesters dat ooit deden. De oude meesters als uitgangspunt nemen en nieuwe grenzen opzoeken. Zo hebben ook die oude meesters zelf gewerkt; zonder Dufay geen des Prez, zonder des Prez geen Schütz, zonder Schütz geen Bach, zonder Bach geen Mozart, zonder Mozart geen Beethoven, enz., enz.. Wat is 'disharmonie'? In de tijd van Dufay waren enkel het reine octaaf en, oogluikend, de reine kwint consonant. Dissonanten als tertsen of sexten dienden op te lossen naar een kwint of octaaf toe. Pas in de Barok met de ontwikkeling van de functionele tonaliteit, worden majeur en mineur akkoorden als harmonisch beschouwd en zijn tertsen en sexten dus consonant. Driehonderd (!) jaren later wordt de tonaliteit verlaten en krijgen samenklanken een heel andere functie en daarmee een heel ander doel. Ik schrijf dit hier nu neer als zouden dit breekpunten in de geschiedenis zijn, maar al die ontwikkelingen zijn veel meer geleidelijk dan schoksgewijs. Elke componist (en ook beeldend kunstenaar, schrijver, poëet, etc.) van betekenis heeft aan die ontwikkeling bijgedragen. De atonaliteit van rond 1900 is een logisch gevolg van het feit dat er al ruim tweehonderdvijftig jaren aan de poten van de tonaliteit was gezaagd — zoals de tonaliteit een logisch gevolg was van het feit dat er al eeuwen aan de poten van de kerktoonladders gezaagd was. Ja, alle vorm van kunst is bedoeld om te 'raken', 'iets met je te doen'. Niet om het een of ander, maar afschuw opwekken is ook iemand 'raken', 'iets met iemand doen'. Mogelijk is dat de bedoeling van de kunstenaar. Dat is bovendien niet iets dat zich beperkt tot de hedendaagse kunst, hoor. De bekende werken van Hiëronymus Bosch zijn beslist niet door hem bedoeld om 'mooi' gevonden te worden. Hij wilde juist angst en afschuw opwekken — dat was zijn manier om de toeschouwer te raken, iets met hem/haar te doen. Er bestaat bovendien helemaal niets in deze wereld dat onveranderlijk door iedereen mooi gevonden of zelfs maar gewaardeerd wordt. Wat u mooi vindt, kan bij mij ergernis opwekken; wat mij ontroert, kan u doen geeuwen, enz.. Dat geldt voor Michelangelo evenzeer als voor Mondriaan, voor Schubert evenzeer als voor Schönberg. Mag ik van Gogh nog eens als voorbeeld nemen? De goede man heeft tijdens zijn leven slechts één schilderij verkocht en wel aan zijn broer (die dat doek overigens kocht om op die manier Vincent wat verholen financiële steun te bieden). De werken van van Gogh leveren anno nu steevast record verkoopsommen op en zijn wereldwijd zeer geliefd (niet door iedereen, maar wel door zeer, zeer velen). Toch was het volgens uw woorden zinloos dat de man überhaupt een penseelstreek op het doek zette, want alleen hijzelf en zijn vriend Paul Gauguin (ook zo'n malloot die alleen vor zichzelf schilderde) wisten het te waarderen. Het feit dat u of ik geen 'ordening' in klanken, kleurvlakken of woorden herkennen, wil niet zeggen dat die ordening er dan ook niet is. Zoals ik bovenstaand aanhaalde (John Cage) kan het ook zo zijn, dat het juist de bedoeling van de kunstenaar is, om de gebruiker (luisteraar, toeschouwer, lezer) te stimuleren/dwingen om orde te zoeken (wat bovendien in de natuur van de mens zit), zelf als het ware orde te creëren. Zoals het met alles is: de wereld laat ons een onmetelijke rijkdom zien in zowel natuur als mensenwerk. Er wordt van niemand verwacht om alles mooi te vinden, alles lekker te vinden of bij alles met grote ogen van bewondering te staan kijken. Maak uw keuze uit die onmetelijke rijkdom, beslis voor uzelf wat u mooi en lelijk vindt, wat vies en lekker, wat verbaast en wat verveelt. Juist die keuze maakt u tot U, omdat het uw en enkel uw keuze is. Maar besef en waardeer ook, dat een ander tot een andere keuze kan en zal komen. Dus: ja, het is muziek, het is beeldende kunst, literatuur, hutspot. Misschien niet uw smaak van muziek, beeldende kunst, literatuur of hutspot, maar daarom niet minder.
Wat betreft Michelangelo en de moderne kunst: ik ben het met je eens dat ik veel moderne kunst niet hetzelfde niveau vind hebben. Maar staat dat gelijk aan een teruggang in de ontwikkeling? Of wil de kunstenaar van tegenwoordig zich op een andere manier uitdrukken? En zelfs al zouden we moeten concluderen dat het een 'achteruitgang' is, is 'ontwikkeling' dan altijd gelijk aan 'vooruitgang'? En ik zie zelf wel degelijk overeenkomsten met het zoeken naar de betekenis in de beweging en in het zoeken naar betekenis in het luisteren. Het begint tenslotte bij het luisteren. Vervolgens zet je het wel of niet om in beweging. Je kunt het ook bij het luisteren laten. Dat kunst gemaakt zou worden voor ànderen... dat vind ik een moeilijke. Voor het gemak, maar ook omdat ik er van overtuigd ben dat dat zo is, schaar ik muziek onder de kunsten. Ik vind het ook gevaarlijk om te beweren dat een kunstenaar, tijdens het scheppen, moet scheppen met de gedachte aan anderen. Kunst zou geboren moeten worden uit een soort innerlijke noodzaak, omdat de kunstenaar iets wil zeggen, in eerste instantie voor zichzelf. Dat dat ook voor anderen interessant kan zijn, is natuurlijk prachtig, dat het anderen kan ontroeren is hemels... maar is het voorwaarde voor het scheppen? Natuurlijk kan je daar tegen in brengen dat kunst vroeger vooral in opdracht gemaakt werd. Voor de opdrachtgever dus. En inderdaad, je kunt je afvragen of 'muziek' die door de computer gemaakt is, nog muziek is. Disharmonisch, maar wel door een mens met zorg en een bedoeling gecomponeerd, moet kunnen, vind ik. Leuk, dit!
Terwijl ik dit schreef, zat er al een (goed geformuleerd!) bericht tussen. Hier en daar wat overlappingen, dus.
Wonderlijk dat Suijkerbuijk eerst beweert dat dit soort discussies tot niets leiden (gezien zijn ervaringen uit het verleden) en er dan vervolgens op reageert! Ik reageer op beide reacties in het algemeen en later specifiek op een bepaalde opmerking van Swaantje. Dat is een benadering die geen stand zal houden: afschuw betekent dat het niet aangenaam is en iets wat onaangenaam is kan daardoor nooit toch aangenaam worden. Dat vind ik een hele mooie, want zo kun je alles wat er niet is er toch laten zijn, door simpelweg te beweren dat je (nog) niet in staat bent het te zien of te onderscheiden! Zo wordt er een vermeend bewijs geleverd wat niemand verder kan nagaan op juistheid. Iets zoals tegen een blinde zeggen dat het er wel degelijk is, maar ja, hij kan het nog niet onderscheiden. Wanneer ik het heb over de kunst zoals die werd gemaakt door Michelangelo, bedoel ik uiteraard niet de prijs van het materiaal. Ik mag toch aannemen dat ook Suijkerbuijk wel in de gaten heeft dat hier het artistieke niveau bedoeld werd? Ik heb ‘disharmonie’ in één zin genoemd in samenhang met: klanken die daarbij tevens ongeordend én het resultaat van toevalstreffers zijn. Dat is iets anders dan enkel disharmonie, want ook in de werken van Beethoven, Bach, Mozart etc. komt disharmonie voor. Maar dat zijn geen toevalstreffers, noch ongeordende klanken! Tevens @Swaantje: Ik heb nergens beweerd dat kunst gemaakt dient te worden voor anderen. Wat ik geprobeerd heb aan te geven is, dat wanneer een compositie alleen door de maker ervan wordt gewaardeerd -en verder door niemand anders- dat feit dan wel 'bittere armoe' is, omdat er verder niemand van kan genieten. Dat is iets anders dan te beweren dat kunst alleen maar bestaansrecht zou hebben wanneer er ook anderen van kunnen genieten! Zo redenerend kom je vanzelf weer bij 'af', m.a.w. de in reliëf aangebrachte muurschilderingen uit de prehistorie staan dan weer voor een nieuwe 'ontwikkeling' van de hedendaagse kunst van de huidige mens? In ieder geval is het dan wel zo dat de geschiedenis zich herhaalt.
De definitie van 'artistiek niveau' wil ik graag aan u overlaten. Net als de definitie van 'artisticiteit' of wie dat niveau bepaalt. Ik vraag me bovendien ten zeerste af of je kunst van het jaar 1500 op enige wijze kunt vergelijken met die van het jaar 2000, laat staan aan de hand van welke criteria je dat dan zou moeten doen. Sterker nog: moet je dat wel doen? Of: kun je dat wel doen, mag je dat wel doen? We scharen de productie van een Michelangelo met het grootste gemak onder dezelfde noemer als die van een hedendaagse kunstenaar: 'kunst'. Maar, anders dan het feit dat je naar beide kunt kijken, heeft de een bitter weinig met de ander van doen. Michelangelo had als opdracht om het plafond van de Sixtijnse kapel te verfraaien en deed dat met de bedoeling om de pauselijk opdracht zo mooi en God waardig te vervullen. Vraag en aanbod. Vanaf de Sturm und Drang verandert de rol van de kunstenaar en de kunst. 'Kunst' en 'kunde' worden twee verschillende woorden. Michelangelo zal zich nooit kunstenaar genoemd hebben (althans niet in de zin zoals wij nu 'kunst' begrijpen), maar een 'kundig iemand'. Vanaf de Sturm und Drang wordt 'kunst' in toenemende mate een uiting van de kunstenaar zelf, de persoon. De kunstenaar produceert (aanbod) en of er vraag naar komt is van latere orde. Deze nieuwe kunstenaar voelt de drang om zich te uiten d.m.v. schilderijen, beelden, romans, gedichten, muziek en als er geen vraag naar is, dan is dat dikke pech (zoals bij van Gogh), maar de kunstenaar zal onverminderd verder produceren. Als Michelangelo geen vraag had gehad, was hij waarschijnlijk metselaar geworden. Vraag en aanbod gaan niet meer hand in hand lopen en het is dan ook geen wonder, dat de kunstenaar vanaf diezelfde periode ook steeds vaker een zelfstandig werkend iemand wordt. Grofweg: tot aan Mozart werd elk muziekwerk enkel en alleen geschreven omdat iemand daarnaar vroeg en daarvoor betaalde (adel, geestelijkheid). Mozart worstelt zich in zijn latere jaren daarvan los (ten dele ook noodgedwongen) en schrijft zonder opdracht vooraf, maar probeert ná het schrijven de werken te slijten. Juist om die reden kàn kunst ook steeds persoonlijker worden: er is immers geen opdrachtgever meer die in eerste linie tevreden gesteld moet worden. 'Kunst' uit de Renaissance met die van de laatste honderd jaren vergelijken, riekt mij dan ook heel erg naar appels en peren. Maar wees gerust: had u het tegenovergestelde beweerd, dan had ik eender gereageerd. Weet, dat een werk vele malen meer geheimen voor u en mij kan en zal hebben, dan wij ooit zullen weten. Dat geldt ook vorm en dus 'ordening'. Het feit dat u en ik geen ordening horen, wil niet zeggen dat die er niet is. Mogelijk dat die er wel is, maar dat u en ik simpelweg onkundig zijn om die te herkennen. ik acht mezelf in ieder geval niet dermate kundig dat ik de autoriteit zou hebben om van elk werk te beslissen of die wel of niet vorm heeft. Dit is iets anders dan beweren dat daarmee dus alles vorm heeft. Al is dat in zeker opzicht wel zo: vormeloosheid is ook een vorm van vorm. Dat lijkt heel gemakzuchtig en wel heel erg ruim door de bocht om zoiets te beweren, maar vergeet niet dat dit soort zaken toch eerst door iemand aan de tand moesten worden gevoeld voordat we dit als 'kennis' kunnen bezitten. Ja, er was iemand als Cage voor nodig om ons te confronteren met 'stilte' en ons daardoor te doen realiseren dat we ook in die stilte vorm en ritme kunnen ervaren. Net zoals er ooit iemand is geweest die ons heeft geleerd dat je ook tertsen tegen elkaar kunt zetten (niet alleen kwarten, kwinten en octaven) en dat je dan niet meteen je gehoor verliest. Hoe overbodig of onzinnig iets ook lijkt, het zal toch eerst onderzocht moeten worden alvorens het als overbodig of onzinnig bestempeld kan worden. U herinnert zich vast nog wel de discussie die de heer Vieuxtemps en ik enige tijd geleden hebben gevoerd naar aanleiding van het vioolconcert van Alban Berg. de heer Vieuxtemps beweerde toen ook dat het werk vormeloos is, omdat hij geen vorm hoorde. Feit is echter, dat Berg vele malen meer aandacht aan de constructie van zijn concert heeft besteed, dan (bijvoorbeeld) Paganini aan welk van zijn concerten ook. En wie de partituren bestudeert, zal dat zien, maar wie de werken oprecht beluistert zal dat ook horen. Feit is helaas, dat wie met onwillige oren luistert, met onwillige ogen kijkt, niet zal horen en niet zal zien. Als ik een weerwil heb voor hedendaagse muziek, dan zal ik uiteraard ook nooit aandachtig genoeg luisteren om welk aspect dan ook van die muziek te horen. Het omgekeerde is evenzeer het geval: als ik een afkeer heb van oude muziek, dan zal ik ook daarin niets vinden om te waarderen en de oude muziek volkomen ondergeschikt vinden aan de huidige. Dat zegt alles over mij, als luisteraar, maar niets over de muziek zelf. [Tussen haakjes, dit heeft dus ook alles te maken met het voorbeeld dat ik gaf van Cage: uiteindelijk ben je het dus altijd zelf die ordening aanbrengt.] De kern van wat ik zeggen wil (hier en in vorige discussies) is: verwar wat u mooi of goed vindt nooit met wat mooi of goed is (als dat al bepaald zou kunnen worden). Weet, dat wat u lelijk en slecht vindt daarom nog niet lelijk en slecht is. Maar behoudt respect voor al het andere. Onthoudt dat bijvoorbeeld Tchaikovsky's vioolconcert en eerste pianoconcert in zijn tijd volkomen werd neergesabeld door de meest geroemde en gewaardeerde critici van toen (men zag zelfs bewijs dat men stank in muziek wel degelijk kon horen [Eduard Hanslick over het vioolconcert]), maar dat beide werken nu tot de meest gespeelde en gewaardeerde werken in hun soort behoren. Ongeacht uw of mijn appreciatie van de concerten. Dus, nogmaals: aanvaardt dat kunst wel degelijk kunst kan zijn, al vindt u het zelf uitsluitend van onkunde getuigen. Dit zal ik dan ook altijd verdedigen, ongeacht wat ik zelf van het betreffende werk of de betreffende kunstenaar vind. Vandaar dat ik er ook altijd weer intrap om me toch weer voor een discussie te laten vangen.
Graag even mijn waardering voor de bovenstaande stukken. Ze zijn boeiend. Zal nog wel een keer moeten herlezen. Maakt het forum interessant.
Is het niet het stuk In C van Terry Riley. Het wordt dit jaar ook gespeeld op de Erasmus Brug. Met het langste orkest ter wereld (tenminste dat gaan we proberen). Ik ga er ook aan mee doen.
