Paganini's Caprice No.5 streektechnieken en het effect

Ik heb hier en daar van die etudes gehad die hier wel aan doen denken (inderdaad ook met allerlei boogjes, accenten, staccato's), maar verder natuurlijk verre van dit niveau van spelen! Er stond dan onder de bladzijde een rijtje streekaanwijzingen die ik per ronde moest toepassen. Dat is toch al een beetje leren omgaan met dit soort patronen (dat klinkt misschien wat oneerbiedig voor dit soort muziek, maar zo voelde het bij het oefenen wel als je zo lekker aan 't modderen bent om er iets van onder de knie te krijgen.

 

Als je heel snel speelt, kun je natuurlijk ook makkelijker foutjes wegmoffelen. Dat gaat dan tot op een zekere hoogte; meer foutjes maakt het dan rommelig en dan gaat het ook opvallen dat het niet goed wordt gespeeld. En heel snel spelen, spreekt toch veel mensen wel aan, want dan lijkt het wel of je virtuoos bent.

 

Kennelijk speelt een enkeling de voorgeschreven streek maar de meerderheid niet. Dus is de vraag of die voorgeschreven streek ook is bedoeld door Paganini. De authenticiteit van bronnen uit het verleden is soms een beetje problematisch. En dan gaat het niet zozeer alleen over de caprices van Paganini, maar ook over bijvoorbeeld strijkinstrumenten, schilderijen, papyri, fragmenten van Dode Zee-rollen en sarcofagen. De introductie van Röntgenstralen bij het onderzoek naar de inhoud van sarcofagen heeft soms tot verrassende ontdekkingen geleid

Een tweede opmerking raakt aan het feit dat componisten in de autograaf soms ook ongewild fouten introduceren. En als dan de eerste uitgever van de caprices, Ricordi, daar dan eigen fouten aan toevoegt, zijn de rapen helemaal gaar. En het wordt nog onoverzichtelijker als latere ‘bewerkers’ zich weer baseren op hun voorgangers. Ferdinand David (verantwoordelijk voor een deel van de solopartij van het vioolconcert van Mendelssohn) was een aardig voorbeeld. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat Paganini nooit een drukproef onder ogen kreeg. Hij was er overigens nooit, zijn tijd verdelend tussen concertreizen en een paar zusters van Napoleon. En misschien had het geholpen als hij de caprices op zijn programma's had gezet, maar hij heeft ze in het openbaar nooit zelf uitgevoerd. Maar laten wij het er op houden dat het saltato inderdaad uit de koker van Paganini komt.

Gelukkig hebben wij tegenwoordig het fenomeen ‘Urtext’. Gesteund door een grote wetenschappelijke staf heeft dat in het geval van Bach en Telemann kennelijk prima gewerkt. Maar als ik in aanmerking neem dat er van de caprices van Paganini op dit moment minstens zes Urtext-uitgaven bestaan, vraag ik mij af of die allemaal resulteren in hetzelfde ‘identische’ notenbeeld. Want er is immers maar één ‘Urtext’, namelijk DE Urtext.

Ten einde aan mijn bijdrage nog enige schijn van toegevoegde waarde toe te kennen, ben ik zelf ook maar in wat uitvoeringen van de caprice nr. 5 gedoken. Wetenschappelijke pretentie heeft het niet, want dan zou ik alle beschikbare uitvoeringen moeten beluisteren. Die heb ik ten eerste niet en daarbij moet ik er niet aan denken uren dan wel dagen achtereen naar hetzelfde riedeltje te moeten luisteren. Dus heb ik maar ‘at random’ wat uitvoeringen er bij gepakt. In alfabetische volgorde: Salvatore Accardo (1977), Ivan Kawaciuk (1956-1958), Michael Rabin (1950 & 1958), Ruggiero Ricci (1959), Tossy Spiwakovsky (1966) en Victor Pikaizen (1967). Nee, geen Vengerov en geen Perlman, want die zijn al een poos geleden van mijn plank verdwenen. Ricci heeft de caprices talloos veel malen opgenomen, maar ik heb mij maar beperkt tot de beroemde/beruchte opname voor DECCA. Het resultaat van al dat geluister is dat op éen violist na, geen mens zich houdt aan het ‘voorgeschreven’ saltato. En die ene violist is Victor Pikaizen. Ik heb geen idee waarom de rest er maar wat op los strijkt, anders dan dat op deze wijze sneller kan worden gespeeld. Want de voorgeschreven speelwijze (tweemaal drie gebonden nootjes plus een losse respectievelijk tweemaal vier gebonden noten), kent een beperking waar het de snelheid betreft. Simpelweg door die springende speelwijze waarvan de snelheid niet ongelimiteerd kan worden opgevoerd.

Nog wat kanttekeningen bij de eerder in je bijdrage vermelde voorbeelden. Sumina Studer speelt inderdaad deels het saltato, maar niet consequent volgehouden. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat in de caprice enige malen sprake is van een snaarwisseling waarbij een snaar wordt overgeslagen. Bij voorbeeld van de A- naar de G-snaar. En dat is bij dat saltato-gehuppel wat lastig, dus ga je daar maar pragmatisch mee om. Overigens houdt Elly Suh het wel vol. Ik verwijs naar YouTube. Het ziet er wel wat tegendraads uit, om eerlijk te zijn.

Waar ik het helaas mee oneens ben is het ‘wegzetten’ van Leonidas Kavakos. Ja, hij speelt het agitato snel. Maar de hiervoor genoemde Ricci-opname is nog sneller. Het is Kavakos voorts niet te verwijten dat iemand een zesderangs videootje van hem op YouTube zet. En het is op zijn minst aanmatigend hem nog op les te sturen. De viooltechniek is in de breedte nog nooit zo perfect geweest. En toch houd je altijd nog instrumentalisten over die daar nog bovenuit stijgen. En daar is Kavakos er een van. Maar mogelijk heb ik een ironiewaarschuwing van een kenner gemist.

 

Paganini heeft zijn ‘grillen’ ongetwijfeld zelf wel gespeeld. Maar een Italiaanse musicoloog met kennelijk veel vrije tijd is de programma’s van de concerten van Paganini in Europa nagegaan en is nergens, althans in die programma’s, de caprices tegengekomen. Mogelijk wel als toegift, ofschoon dat fenomeen in die tijd niet zo gebruikelijk was. Niet in het minst omdat het verschijnsel ‘publiek concert’ nog nauwelijks de luiers was ontgroeid.

Eerlijk gezegd ontgaat mij nog steeds wat je bezwaar is tegen die opname door Kavakos. Is het toch de (geluids)opname of spelen muzikale bezwaren hier een rol? Als je even doorzoekt op YouTube kun je van hem een uitvoering vinden van de 24e caprice van Paganini. De man ziet er exact hetzelfde uit als bij de uitvoering van de 5e caprice. Erg jong, overigens. Maar de beeldopname van de 24e caprice is, gezien het bewegen van het beeld, gemaakt met een mobiel apparaat zoals een camcorder. Het heeft er alle schijn van dat iemand uit het publiek privé opnamen heeft gemaakt en die later op YouTube heeft gezet. En dat er van geen enkele bemoeienis, laat staan instemming met, sprake is van de kant van Kavakos. Resteren mogelijke muzikale bezwaren.

Het kan zijn dat je niet veel ophebt met virtuositeit. En je staat daarin niet alleen. Maar je kunt van mening zijn dat het agitato wel erg ‘prestissimo’ wordt gespeeld. Dat is ook zo, maar dat geldt voor meerdere violisten. Dat Kavakos, mede door dat hoge tempo, niet toekomt aan iets als muzikale interpretatie. Tja. Ik vraag me namelijk af wat de caprices van Paganini meer zijn dan een technische staalkaart. Erg muzikaal komen zij op mij namelijk niet over. Het ontgaat mij dan ook hoe je daar iets als een muzikale interpretatie aan kunt ophangen. Ik heb daarmee niet gezegd dat Paganini niet in staat was diepgaander muziek te componeren. De vioolconcerten 1 t/m 5, de strijkkwartetten en meer nog, het cantabile en de sonates voor viool en gitaar (piano) weerspreken dat. De gestelde muzikale bloedarmoedigheid van de caprices van Paganini hoeft op zich geen inherente eigenschap te zijn van viooletudes. De ‘école moderne’ van Wieniawski en de etudes van Heinrich Ernst (erg moeilijk), Karol Lipinski en voor mijn part Henri Vieuxtemps bieden aanmerkelijk meer. Maar helaas zijn pianisten hier duidelijk in het voordeel als ik denk aan de etudes van Saint-Saëns, Rubinstein, Moszkowski, Mendelssohn en in de eerste plaats Chopin.

Ik memoreerde eerder een aantal violisten dat zich te buiten ging aan de 5e caprice van Paganini. Ik ben in dat verband een naam vergeten te vermelden, namelijk die van Tianwa Yang. De opname van de caprices vond plaats toen zij 13 jaar was. Ik heb zelden groter perfectie gehoord. Maar het agitato gaat ook hier in een noodgang. Tianwa Yang is overigens aan het lot ontkomen van veel van die perfect spelende tieners die vervolgens in de vergetelheid terechtkomen. Ik wijs in dit verband met graagte op haar opnamen van de complete de Sarasate en de solosonates van Ysaÿe. Evenals het feit dat zij viool doceert aan de conservatoria van Bern en Würzburg. En dus is het inmiddels professor Yang