Er wordt altijd gezegd dat je het plaatsen van de stapel aan een vakman moet overlaten. En dat is ook zo, ikzelf heb me er dan ook nooit aan gewaagd. Maar zijn het wel allemaal zulke goede vaklui die een stapel plaatsen. Dat vraag ik me soms wel eens af. Want bijna bij alle oudere violen die ik heb gezien draagt het rechter F gat de sporen van een zeker geweld. Het linker F gat is meestal gaaf, maar het rechter is bijna nooit meer gaaf. Nu zou je kunnen zeggen dan hebben die violisten er zelf aan zitten knoeien. En die zullen er wel bij zijn. Maar ik mag toch aannemen dat niet iedere vioolspeler dat doet. En toch kom ik bijna nooit bij een oudere viool een gaaf rechter F gat tegen. Nu zou ik graag van de heren vioolbouwers willen horen of ik gelijk heb. Want die zien natuurlijk heel veel meer oudere violen dan ik. En misschien wijzen die daarom mijn opmerking hierover wel naar het rijk der fabelen.
Als je een viool hebt die tweehonderd, driehonderd jaar oud is, dan is het logisch dat het rechter f-gat een beetje beschadigd raakt: de stapel is meestal ongeveer net zo dik als het f-gat breed is en dan krijg je altijd enige wrijving als je met de stapelzetter-met-stapel door het f-gat moet. Hoe vaak zou bij zo'n oud instrument de stapelzetter door het f-gat zijn gewurmd? Dan hoeft er maar één rouwdouwer van een vioolbouwer te zijn die het werk wat ruwer doet en je hebt je randbeschadigingen. Twee van zulke vioolbouwers en de inkepingen in de f-gaten verliezen al enige vorm. Nee Tobias, bij zulke oude instrumenten zijn beschadigde rechter f-gaten bijna logisch. Een viool is toch gewoon een gebruiksartikel dat goed moet klinken? Hoeveel beroemde violisten gaan niet voortdurend met hun instrument, meestal een oud en beroemd exemplaar, naar plaatselijke vioolbouwers omdat ze menen klankverschil te horen, vergeleken met gisteren? Dan moet er even aan de stapel "gewerkt" worden om het psychologische effect te sorteren dat het stapelverplaatsen ook echt een klankverbetering oplevert...
Nou nooit hoor. Die stapelzetter wil er heel gemakkelijk door. Hetzelfde geldt voor de stapel. Dus daar zit het probleem niet. Kleine beschadigingen kunnen voorkomen wanneer er wordt gewerkt aan de verfijning van de positie. Dan gaat de stapelzetter door het linker f-gat en al kijkend door het gat van de eindpin wordt dan de juiste positie bereikt met als finale controle een spiegel door het rechter f-gat om te zien of de stapel werkelijk overal aansluit op zowel het bovenblad alsook het achterblad. Het zal niet vreemd zijn dat er een heel licht contact is bij het insteken van een spiegel of zetter met de lak waardoor bij frequent stapelzetten toch (lichte) beschadiging optreedt.
Inderdaad wil de stapelzetter heel gemakkelijk door het f-gat, maar veel stapels hebben een doorsnede die de breedte van het f-gat benadert. Er is dus bijna altijd sprake van het aanraken van de randen van het f-gat. Als dat tweehonderd jaar zo nu en dan is gedaan, dan treden slijtageplekken op, hoe voorzichtig het ook gebeurt. En wat het plaatsen van de stapel via het linker f-gat betreft: als ik in een willekeurige viool kijk door het rechter f-gat, zie ik bijna altijd de kleine inkeping in de stapel waarin de stapelzetter gestoken is geweest. Dat betekent dat de meeste vioolbouwers via het rechter f-gat de stapel zetten. Het is ook het rechter f-gat dat beschadigingen vertoont.
Ja, inderdaad! Maar als je goed leest schreef ik in #3, dat na plaatsing van de stapel met de stapelzetter door het rechter f-gat, de verfijning van de positie wordt gedaan door de stapelzetter door het linker f-gat te plaatsen. Zo kan de stapel heel gemakkelijk op de juiste plek en met de juiste spanning worden geplaatst. Dat betekent dan ook, dat bij een oud instrument er ook aan het linker f-gat vermoedelijk wel wat gebruikssporen te zien zullen zijn. Maar omdat ook de spiegel door het rechter f-gat gaat, heeft die wat meer te verduren dan het linker f-gat. Maar zo dramatisch als het lijkt is het allemaal niet: het valt reuze mee. Want als je dat vaak gedaan hebt staat een stapel er in een paar seconden in zonder ook maar de rand te raken. Een stapel die te dik is, past dan niet door het breedste deel van het rechter f-gat. In sommige gevallen wordt de stapel dan door het grootste oog naar binnen gewerkt.
Nou nee, alleen de stapelzetter (en dus niet de stapel!) gaat door het linker f-gat. Maar vermoedelijk bedoel je dat ook?
Ja ik had begrepen dat de stapel er dan al instaat. En dat alleen de stapelzetter door het linker F-gat gaat.
Ik geef het niet graag toe, Frits, maar je hebt gelijk, ik had bijdrage #3 te haastig gelezen, je gebruikt het linker f-gat voor correcties van de via het rechter f-gat geplaatste stapel. Duidelijk. En ook voorstelbaar. Maar kun je een stapel via het oog van een f-gat plaatsen met een stapelzetter? Dat lijkt me een hele toer, gezien de vorm van de stapelzetter en het bochtenwerk van het f-gat. Maar ik heb het nooit zo geprobeerd, dat moet ik dus maar eens doen.
Men zegt dat het kan. Ik heb het wel eens geprobeerd maar mij is het (ook) niet gelukt. Ik heb van liever lee toen de stapel wat dunner gemaakt. Daarna op de reguliere manier geplaatst.
Het is wat lastiger zo'n dikke stapel, maar de stapel dunner maken is zeker niet zomaar een optie. Je moet het zoeken in de stapel met je linkerhand en een grijpertje of andere stapelzetter in het instrument vasthouden (op zijn plek houden) en daarna met de andere stapelzetter de stapel aanprikken en op zijn plek zetten. Succes!
Dat is een prima optie als het gaat om enkele tienden van mm's die nét voldoende zijn om de stapel geprikt aan de zetter door het rechter f-gat te krijgen.
Laat ik duidelijker zijn: bij een gegeven originele stapel die er opnieuw in moet is het geen optie deze stapel dunner te maken.
Edoch Bert, hoe stel ik vast of ik te maken heb met een originele stapel? Als er één onderdeel van een viool gemakkelijk te vervangen is, is dat wel de stapel! Die zit al los.. Maar in principe heb je natuurlijk gelijk: als de bouwer een bepaalde dikte stapel in zijn/haar viool heeft geplaatst, dan hoort die stapel bij het concept. Maar je zou toch eventueel een concept een klein beetje kunnen wijzigen?..
Misschien de stapel eerst even verwarmen als deze moeilijk door het F-gat kan. Door de droogte krimpt hij/zij. Dan er snel inzetten. Dus een warme stapel plaatsen. Zouden er trouwens ook mensen zijn die stapels verzamelen. Die zouden er misschien alles vanaf weten. Misschien hebben die dan ook wel gekleurde stapels, passend bij de kleur van de viool.
Als het om een originele stapel gaat kan het heel goed wezen dat die na een half jaar of een jaar niet meer past en te kort is geworden. Hout werkt nu eenmaal en een nieuw instrument al helemaal. Dan zal er bij een te korte stapel een nieuwe in moeten. Wie dat dan doet maakt ook niets uit: óf de oorspronkelijke bouwer óf een ander, er zal een andere iets langere stapel in gaan. Ik geloof er geen barst van dat die nieuwe stapel op de tiende millimeter nauwkeurig dezelfde diameter zal hebben. Hoeft ook niet, want voor de klank maakt het niet uit! Het gaat erom dat de stapel overal goed past en daarna met de juiste spanning en de juiste positie wordt geplaatst. Ik weet ook niet alles, maar ik heb altijd geleerd dat de meeste - er zijn een paar uitzonderingen- materialen uitzetten bij verwarming. Dat zal dan ook zo zijn bij de stapel, wat een stukje hout is. Dus als die in niet-verwarmde toestand al niet door het f-gat wil, zal dat na verwarming al helemáál niet willen. M.a.w.: Tobias ik denk niet dat dit werkt!
Ja maar Frits ik heb altijd gedacht dat gedroogd hout kromp. Dus dat de laatste restjes vocht die dan nog in de stapel zitten, eruit gaan na verwarming en dat de stapel daarna iets gekrompen is. Dus jij denkt dat je de stapel na verwarming eerst moet laten afkoelen, en hem dan in koude toestand moet plaatsen. Heb ik dat zo goed begrepen ? Of helemaal niet verwarmen. Ik word er stapelgek van. Zo zie je maar weer, hout wordt toch nooit afgezaagd.
Als je bouwhout (vuren) van de Bouwmarkt hebt gekocht en je laat dat een middag in de zon staan, dan zal het wel gekrompen zijn, tenminste in de breedte. Dat komt omdat zulk hout veel te vers is. De stapels die ik plaats maak ik van gespleten hout met de fijnste nerf afkomstig van het bovenblad. Zulk hout is minstens 10 jaar gedroogd. ik heb even opgezocht wat de lineaire uitzettingscoefficient (α) is van een paar houtsoorten: Er zit verschil in de uitzetting in de lengte en dwars op de nerfrichting. Als hout bij verwarming zou krimpen zou er sprake zijn van een negatieve uitzettingscoëfficiënt en dat is dus niet zo. Tenzij er gemeten werd aan hout met een te hoge vochtigheid. Dan zal hout wel krimpen.
Heel fijn dat je het zo allemaal uitlegt Frits. Dus ik begrijp dat mijn verhaal over een verwarmde stapel, weer eens nergens op sloeg. Ja het was ook maar een losse gedachten natuurlijk. Maar ja dat is eigenlijk geen excuus. Eigenlijk moet ik zeggen het was een domme gedachten. Maar ja ik weet dan ook minder van hout, dan een houtworm van een huzarensalade. Maar ook dat is geen excuus, als ik ergens niks van weet moet ik gewoon me mond houden. Tenslotte "spreken is zilver maar zwijgen is goud" maar ik behelp me nogal graag met zilver, dat is mijn zwakte.
