Geachte leden, Is er ook iemand die mij op schrift pedagogisch verantwoord kan uitleggen hoe je een stapel in een viool zet? Ik heb met veel plezier de afgelopen weken gewerkt aan een bouwpakket[!] van een barokviool, het instrument is negen keer gelakt en geslepen en nu dus gepolijst, maar nu heb ik een hele tijd zitten prutsen met een stapelzetter en een iets te lange stapel, maar ik blijf bezig, ik krijg het ding maar niet rechtop in de kast. . Hoe moet ik te werk gaan? Hoe moet de punt van de stapelzetter staan? [je krijgt zo'n ding recht toegestuurd]. En ik ben zo benieuwd of het instrument ook klinkt! Wie biedt hulp?
Liuwe, Ik trek de registers maar even open, de profs geven de amateur bouwers en wanabee bouwers de ruimte om te reageren. Eerlijkheids mode: aan Zelf heb ik nog nooit een nieuwe stapel gezet en op maat gemaakt, maar heb een poging gedaan om de stapel van mijn Chinese Ramsj viooltje te verplaatsen. Ik ga er van uit dat je via het bouwplan de positie van de stapel weet, ter hoogte van het voetje van de E snaar en dan ongeveer een driekwart centimeter achter het rechtervoetje, (richting staartstuk dus). Voor de juiste hoogte te bepalen is er een tooltje waarmee in het instrument de juiste hoogte kunt opmeten: Hiermee kun je in het instrument de juiste hoogte van de stapel opmeten. Vervolgens maak je de stapel op deze lengte en plaatst hem op de juiste positie. Daarvoor heb je een tooltje nodig waarmee je de stapel naar binnen brengt en een tool waarmee ja aan de stapel kunt trekken en duwen, soms worden deze gecombineerd in een tool. Die met het puntje aan de ene kant en met het omgekeerde klavertje vier aan de andere kant. De Stimmzetzer. Nu komt het addertje onder het gras en hier moet ik heel eerlijk in zijn, ik heb er echter niet op gelet of de uiteinde van de stapel nu een beetje bol/rond zijn afgewerkt of dat ze precies de welving van de bladen volgen. Wel weet ik (denk het te weten) dat je er rekening mee dient te houden dat als je het instrument besnaart (van snaren voorziet) en deze op spanning komen er een extra spanning ontstaat van het bovenblad, via de stempel op het achterblad. Is de stempel dus te groot (hij moet zo wie zo recht op staan) of staat hij te strak vast geklemd tussen de bladen dan bestaat de kans dat hij door het bovenblad gaat, staat hij te los dan bestaat de kans dat hij bij een kleine tik of stoot omver valt. Tot zover mijn kijk op het stapeltje, je ziet vioolbouw gaat niet over rozen en kent zowel in theorie als praktijk vele hindernissen. Ik durf te wedden dat of Bert of Frits een heel goede aanvullende reactie zullen en kunnen geven. Remi. BTW, waar heb je het bouwpakket van de barok vandaan gehaald, je maakt me best nieuwsgierig.
Hartelijk dank voor de reactie! Ik heb de hele middag zitten prutsen met de stapelzetter en nu krijg ik het redelijk voor elkaar. Ik heb wat "oefenstapels" gemaakt, dat werkt wat onspannender. Maar ja, de klank, hè, ik geloof dat ik er nog maar een weekend tegenaan moet gooien. Het bouwpakket komt van de Early Music Shop in Bradford, ze hebben een eigen website en ze bieden allerhande soorten bouwpakketten aan. Hun barokviool hinkt op twee gedachten: - de hals+ krul [keurige krul,hoor] heeft een moderne lengte en vorm. Ik heb ernaar gevraagd: dat was vanwege de Amerikaanse markt, daar kan men maar niet wennen aan tè afwijkende vormen, dus zo'n lekkere dikke hals kon daar nog niet. - de zangbalk is modern van lengte èn vorm. Maar gelukkig kun je die zelf wel aanpassen. - ze zetten de hals op authentieke wijze tégen de klankkast, maar dan met een houten pen door bovenblok en halsaanzet. Ik heb dat met twee handgesmede ijzeren nagels gedaan. - de snaarmensuur komt uit op ongeveer 32,6 à 33 cm: dat is voor mijn gevoel nog al modern. - de kamhoogte lijkt redelijk "oud". Edoch: mooi materiaal [ de bladen zijn ruwweg in vorm gefreesd, je moet dus de hohlkele zelf gutsen en zelf de inleg aanbrengen] en vriendelijk geprijsd: 316 pond, volgens mijn webcalculator zo'n 366 euro. Je hebt daar veel plezier van/mee. En met een Hammerl-lakset [ für lackieren einer Geige] kom je heel ver. Maar ja, nu nog een goede stapel! De stapel bij het pakket is 6 mm dik. Volgens mij kan dat dunner.
Dan van mijn kant toch maar een reactie, want er valt nog wel het een en ander over te zeggen. Er is inderdaad zo’n hulpgereedschap als Remi aangaf, maar echt nodig is dat niet. Ik heb het zelf nooit gebruikt. Je meet altijd slechts op een bepaald punt met zo'n ding en nooit het totale verloop. Dus in feite meet je een gemiddelde lengte. Een goede methode (en zo niet: de beste) is een oude ‘teststapel’ te gebruiken en na een aantal keren proberen is er al gauw zicht op de juiste lengte. Een andere methode is onderstaande met hetzelfde nadeel als met het eerder genoemde hulpgereedschap: Met een naaldvijltje of iets wat daar op lijkt) kan simpelweg de indicatieve lengte worden bepaald (hoef je het hulpgereedschap niet aan te schaffen): Breng de naaldvijl in, in het bovenste ‘oog’ van het rechter f-gat totdat die de bodem raakt. Zorg ervoor dat die precies loodrecht staat op het vlak van het instrument (dus evenwijdig aan de krans). Plaats je duimnagel tegen de bovenkant blad en de vijl om de lengte af te passen. Neem deze lengte over op de stapel. Let op dat de nerfrichting van de stapel loodrecht staat op die van de nerfrichting van het bovenblad want dit is essentieel, want anders heb je een slechte klankvorming! Snij nu de lengte iets groter en houd rekening met de curve van het blad. Naar binnen toe langer dan in de richting van de C-bout. Het zetten van de stapel: Wat meestal wordt vergeten is, dat het uiteinde van de stapelzetter scherp gemaakt dient te worden. En dan ook goed scherp!! Er is niets vervelender dan dat een stapel wel door het rechter f-gat is gekomen maar bij het minste contact met de bodem er weer afvalt. Dan moet je hem er eerst weer uit vissen en opnieuw proberen. Wanneer je niets verandert, kun je eindeloos in herhaling treden zonder het gewenste resultaat. En daar wordt je dan stapelgek van . Dan dient de stapelzetter op ongeveer een derde gerekend vanaf de bovenkant van de stapellengte te worden aangeprikt, niet er dwars doorheen prikken, maar wel goed vastzetten. Let erop wààr die wordt vastgeprikt: nerfrichting!! Zie boven. De lange steel van de zetter dient ongeveer evenwijdig te lopen met de stapel. Dat betekent ook dat het scherpe einde van de stapelzetter een bepaalde hoek moet hebben, desnoods in die hoek slijpen! Wanneer de juiste positie (de afstand vanaf de kam en afstand van het rechter kamvoetje) bepaald is: inbrengen via het rechter f-gat ter plekke van de kerven en zorgen dat je binnenin begint bij die plek die de meeste ruimte biedt en dat is daar waar de grootste welving is: het centrum. Daarna de stapelzetter met stapel steeds verder naar de krans toe brengen en zorgen dat het eerste contact plaats vindt met de bodem. Dat gaat goed wanneer de stapel dan nog scheef staat. Daarna zorgen dat de stapel recht komt te staan. Dat wil heel goed, omdat het aanprikpunt op een derde van de lengte ligt. Steeds verder naar je toe halen en de stapel zit vast, blijf doorgaan met naar je toehalen, waardoor de zetter vanzelf loslaat. Grondig inspecteren op correcte aansluiting en zonodig (en dat is het meestal) corrigeren door wegsnijden van materiaal: daar waar een 'gap' zit niets weghalen, juist wat er tegenover ligt. Gaat eigenlijk analoog aan de methode van een kam snijden. Net zo lang herhalen totdat de stapel overal aansluit! Wanneer de stapel bijna uit zichzelf gaat draaien, en daardoor de nerf niet meer een hoek van 90° maakt met de nerfrichting van het bovenblad, moet ie zeker worden bijgesneden of zelfs met een nieuwe beginnen, want dan past 'ie niet en gaat ook niet passen. Een stapel zetten kan wel een uur of vier duren. Dus volhouden tot dat het echt goed is en controleren met de spiegel en je ogen, anders heb je straks de snaren erop en valt de klank geweldig tegen. Kun je weer opnieuw beginnen. Mijn motto: “Do it right the first time!” Bij een fabrieksviooltje zit een stapel er in een minuut in, maar daar hoef je ook geen eisen te stellen aan de klank want die wordt nauwelijks beter bij een goed passende en aansluitende stapel. Bij een ‘echt’ instrument ben je wel even bezig en dat moet ook. Dan de opmerking van Liuwe over de diameter van de stapel: 6 mm lijkt me eerder aan de dunne kant dan te dik. Ik zou zelfs gaan voor eentje met een diameter van 6,2 mm. Wel eerst nagaan of die wel door het rechter f-gat kan! Maar vermoedelijk heb je geen stapelmateriaal op voorraad liggen, dus zul je het ermee moeten doen. Dus niet dunner maken dan. Een snaarmensuur van 326 tot 330 mm, lijkt me aan de lange kant, maar hangt weer af van je halslengte van je instrument en die weet ik niet. Ik hoop dat het iets heeft bijgedragen aan de methode van het zetten van een stapel. Het is een niet te onderschatten werk, waarbij je moet volhouden en niet te gauw moet zeggen: "laat maar 't is wel goed zo".
Het stapelzetten is door Frits heel goed beschreven. Het stapelmetertje is m.i. inderdaad onzin; ik bewaar oude stapels in allerlei lengten en gebruik die als testmateriaal voor de lengte van de nieuwe stapel. Opmerking bij de dikte van de stapel: barokviolen hadden juist dunne stapels.
Ontzettend bedankt voor deze prachtige reacties! Hier heb je dus wat aan, want zo uitgebreid zie je de handeling van het stapelzetten bijna nooit beschreven. Wat de stapeldikte betreft: men schijnt in de 17de en 18de eeuw dunnere stapels gebruikt te hebben. Je leest dan diameters als 4 mm! dus dan is 6 mm al dik. De zangbalk heb ik 25 cm lang gemaakt, maar je komt in de literatuur ook lengtes tegen van 23 cm bij Amati. En wat de snaarmensuur betreft: in de literatuur (en daar moet ik het veelal van hebben) kom je voor barokviolen mensuren tegen van 315-320, wat met een kortere hals (12-12.5 cm) wel zal kloppen. Maar de grote David Van'tZand heeft ook bij barokviolen mensuren van 327, dus dan is 327-330 niet zo gek. Maar heren, hartelijk dank voor de reacties, ik kan weer enkele nuttige uurtjes al knutselend vooruit. Ik vind tot nu toe de klank wat neuzelig en dat hoor ik vaker bij door amateurs gemaakte violen. Ik zal wat experimenteren met stapeldiktes.
“Ik vind tot nu toe de klank wat neuzelig en dat hoor ik vaker bij door amateurs gemaakte violen. Ik zal wat experimenteren met stapeldiktes”. Liuwe: M.a.w. de stapel zit er al in? Als ik dat had geweten had ik geen moeite en tijd besteed aan het maken van een beschrijving van het zetten van een stapel. Stapeldiameter: Ja, je kunt ook een houten tandenstoker nemen: diameter van ca. 2 mm. Maar dan later niet verbaasd zijn over een beschadigd bovenblad. Ik zou toch echt geen 4 mm hanteren. Maar goed, je mag het allemaal zelf weten.
De invloed van de dikte van een stapel wordt ook wel eens overdreven. Ik heb 4mm voor barok wel eens toegepast, maar dat is wel erg dun. rond de 5 is in mijn ogen wat minder riskant.
Frits, Ik ben juist erg blij met je uitvoerige beschrijving! Toen ik m'n oproep deed, had ik net een uur zitten klungelen met de stapelzetter. Ik heb de stapel er al weer uit en ben nu juist bezig het zo te doen als je hebt opgeschreven. Een pracht artikel! Ik zal de dikte van de stapel toch maar op 5 à 6 mm houden, gezien de door jullie beschreven risico's Nogmaals hartelijk dank voor de leerzame reacties. Ik zal het resultaat mettertijd wel beschrijven.
Het enige voordeel wat een iets dunnere stapel van 5 mm t.o.v. eentje van 6 mm, zou kunnen hebben is een betere briljantere klank, vanwege iets meer boventonen. Echter, dan moet het wel gaan om een uitstekend instrument anders hoor je het niet eens. Dunne(re) stapels hebben naar mijn mening het gevaar in zich het bovenblad te beschadigen doordat er per mm² meer druk op het bovenblad komt. Ik zou zo'n diameter daarom niet toepassen, ook niet als het om een barokviool gaat.
Ik heb nu een stapel van 6 mm geplaatst en de klank kan me wel bekoren, een beetje licht, maar wel met volume. Alleen de G-snaar blijft wat achter. Dikkere snaar? Stapel meer in de richting van de G-snaar?
Liuwe: Een simpele vraag waarop het lastig is even een directe oplossing aan te dragen. Want: er zijn nogal wat mogelijke oorzaken. Laat ik even aannemen dat je de ‘pitch’ op 415 Hz hebt gezet, want het gaat om een Barokviool hè? Dus de A-snaar: 415 Hz. Dan alle andere snaren gestemd in kwinten. Daar komt dan bij dat de halslengte iets korter is, dus ook kortere totale snaarlengte waardoor je minder spanning hoeft aan te leggen om de juiste toonhoogte te krijgen. M.a.w. de totale snaardruk is lager dan die van een moderne viool met de A op 440 Hz. Nu gaat het erom bij het zetten van de stapel dat de snaardruk die via de kam naar omlaag gaat in evenwicht komt met de tegendruk opwaarts van de stapel. Alleen in die situatie heb je maximale respons en minimale demping. Het hangt er dus vanaf hoe strak je de stapel hebt gezet om dat evenwicht te bereiken. Dat is een gevoelskwestie en laat zich moeilijk uitleggen op ‘papier’ hoe dat precies moet. Resumé: ik zou eerst eens wat testjes doen met het strakker inzetten van de stapel om het effect te beluisteren. Het gaat maar om een enkele mm naar richting oost. Dat is juist andersom dan jouw voorstel. Want, even afgezien van de stapeldruk: meer naar oost geeft de zangbalk meer bewegingsvrijheid en daarmee ook meer beweging voor de G resonanties. Op twee manieren naar de Oost richting: 1) je kunt de stapel meer naar de Oost-richting plaatsen zonder hem korter te maken dan krijg je meer tegendruk. 2) je kunt de stapel ook verplaatsen in Oostelijke richting waarbij je hem wèl korter maakt (zie boven). Beide voorbeelden geven exact dezelfde positie voor de stapel, maar met verschillende resultaten. Ik denk dat je méér tegendruk moet hebben en dus de stapel niet –in eerste instantie- korter maken. [tenzij je ter plekke te maken hebt met een grote welving waardoor er iets af moet om verplaatsing te realiseren]. Bovendien bereik je dan tevens wat meer bewegingsvrijheid, zodat het mes aan twee kanten snijdt! Dan zijn er nog een aantal andere mogelijkheden (lang niet alle!), waarvan ik de kans op succes kleiner inschat: * Te dikke kam * Kam van te zacht materiaal * Barok staartstuk gebruikt? Die ‘zit’ hoger en geeft daardoor een andere snaarhoek. * Juiste G-snaar geplaatst? Aanname: relatief dikke darmsnaar zoals een Olive (Pirastro)? Ik hoor graag wat het heeft opgeleverd.
Jammergenoeg hebben ze bij de Early Music Shop in het pakket een hals gebruikt die een moderne lengte heeft, 13 cm, deze hals zal wel geleverd zijn door een bedrijf dat standaardlengten aflevert. Een snaarlengte van 328 is ook modern [of kan modern zijn]. Maar er was vroeger geen standaardlengte voor een viool, dus is 330 mm ook wel te gebruiken. Ik stem wel op 415, dus de spanning is altijd wat minder. Aan de kam zal het ook niet liggen: die heeft Bert Boon me geleverd... Ik vond een mooi artikel op internet van Damian Dlugolecki over Baroque Setup, hij stelt ook dat een hoger liggend staartstuk gewoon nodig is bij een barokviool om de snarenhoek aan weerszijden van de kam ongeveer gelijk te krijgen, de kam staat dan in evenwicht op het bovenblad, wat de klank verstevigt. Maar ik heb gisteravond de toets aan de randen afgerond en opnieuw gelakt. Ik hoop dat de lak straks droog is, dan kan ik weer met de stapel aan de gang. Het is wel heel fascinerend, hoor!
“Jammergenoeg hebben ze bij de Early Music Shop in het pakket een hals gebruikt die een moderne lengte heeft, 13 cm,…” Ja, maar wat let je om de hals op de door jou gewenste lengte te maken? Rekening houdend met lengteverlies bij inzetten in de halsvoet, had je de juiste lengte kunnen afpassen. Korter maken kan altijd, langer maken niet. “Aan de kam zal het ook niet liggen: die heeft Bert Boon me geleverd... “ Zal best een goede kwaliteit kam zijn, van de juiste hardheid etc. Maar, hij zal hem niet hebben afgeleverd met kant en klaar passende kamvoetjes en hij zal hem ook niet hebben getuned. Dus alles is mogelijk. “Damian Dlugolecki stelt ook dat een hoger liggend staartstuk gewoon nodig is bij een barokviool om de snarenhoek aan weerszijden van de kam ongeveer gelijk te krijgen” Zie mijn opmerking over de toepassing van een Barokstaartstuk (post dd 28-04-2006 21:58u) en het effect daarvan op de snaarhoek, dan had je het al geweten. Maar...... Nu je al zó voortvarend te werk bent gegaan en reeds verzeild bent geraakt in het lakproces, valt aan halslengtes niets meer te doen. Daarom zeg ik ook altijd tegen enthousiastelingen die gelijk aan de slag willen: eerst lezen en je goed voorbereiden, dan pas doen. Want in dit geval had de juiste halslengte ingesteld kunnen worden.
een paar opmerkingen: - de hals is niet ingelaten in de bovenste klos, de hals is tégen de kast gelijmd en gespijkerd, dat is de oude methode. Dan kun je aan een modern gevormde hals weinig meer doen. Het enige wat ik had kunnen doen is dat ik de krul had moeten loszagen en er een nieuwe, barokke hals in had gezet. Maar dat is niet een klus voor een beginner. - een echte barokhals is aan de onderkant niet echt recht, maar licht gebogen, de verdikking tegen de kast is dan ook wat dikker en heeft dus een dikte waar twee of drie spijkers in passen. - de kam heb ik te pas gemaakt op het bovenblad, sluit prima. Ik heb hem niet getuned: dunner gemaakt? bijgesneden? Voor mijn gevoel kan dat pas als je het instrument speelbaar hebt. Ik heb het instrument pas besnaard ná het lakken, omdat je anders de kans loopt dat het instrument vies wordt en dan blijf je aan het schuren. - Het artikel van Dlugolecki is veel ouder dan je bijdrage van april, zijn artikel had ik al lang gelezen. Ik heb me zeer goed voorbereid op de klus. Maar ik weet niet alles. Laat ik het zo zeggen: dank zij jullie bijdragen weet ik nu veel meer, maar ik ontdek zelf ook dingen.
@ Liuwe: Er zijn een aantal uitspraken van je die maken dat ik het spoor in de voortgang van de bouw bijster ben: “Ik vind tot nu toe de klank wat neuzelig en dat hoor ik vaker bij door amateurs gemaakte violen” (27/04/2006 om 13:54). Daar maak i Opm. Rest van de tekst is bij een poging deze over te hevelen van Violistenweb naar StrijkersForum helaas verloren gegaan!
Gôh, is het zo complex? Het is toch heel simpel: 1. Ik heb het instrument gebouwd. 2. Ik heb de kam te pas gemaakt op het niet-gelakte instrument. 3. Ik heb het instrument gelakt (3 x grondlak, 4 x kleurlak en twee afdeklagen. Tussen elke laklaag met water en tripel opgeschuurd, de laatste deklaag met tripel en polijst-olie op glans gebracht. Je bent een tijdje onder de pannen, want het is olielak. (w) 4. Nu heb ik een stapel ingebracht en het instrument besnaard, vervolgens de snaren op spanning gebracht en vol spanning een snaar aangestreken. En toen heb ik mijn mailtje over het stapelzetten gestuurd, omdat dat stapelzetten niet goed wilde lukken. (k) Ik heb bewust niet aan het ongelakte instrument willen werken met besnaren, want het ongelakte hout is zo kwetsbaar, het wordt zo gauw smoezelig. Vervolgens was ik niet tevreden met bepaalde zaken en heb ik de besnaring er weer afgehaald. Ik heb vervolgens de randen van de toets afgerond naar analogie van een ongewijzigd origineel Amati-instrument. Nu moet ik de toets nog aflakken en ga vermoedelijk dinsdag verder met de besnaring en het proberen van een paar stapels. Is het zo duidelijk? Misschien deugt de volgorde niet, maar dit leek mij de veiligste weg. En ik moet mezelf wat beheersen, want ik ben natuurlijk nieuwsgierig naar de klank. Nou, olielak is heel goed voor de training. Olielak werkt trouwens erg goed. Ik heb niet voorgebeitst en daar heb ik wel spijt van, want beitsen benadrukt de kleuren van de nerven; het goudbruin van nu is wat vlak. In het lakpakket zaten gelatine-poeder en beits die werkt met zonlicht. Zo, dat was het. Ik hoop dat het nu duidelijk is. (q)
Punten 1 t/m 3 waren mij niet bekend en kon ik ook niet uit de letterlijke tekst van vorige posts halen, noch daaruit afleiden. Hoe je lakt en waarmee en hoevaak was nu niet aan de orde.
