Misschien geinig om hier verslag te doen van mijn ‘onderzoek’ naar de vioolbouw. Ik noem het bewust zo, dan hoeft het resultaat niet een bespeelbare viool te zijn. Het doel is wel om te ervaren wat er allemaal komt kijken bij het ambacht. Allereerst moest er een werkbank met bankschroef komen. De werkbank maakte ik van tweedehands steigerhout en dikke steigerbuizen op basis van een ontwerpje van internet. Dat was eigenlijk zo gepiept. Op de foto is versie 1 van de mal te zien. Deze zaagde ik met een ouderwetse handfiguurzaag uit, wat nogal lang duurde. Ik kon er ook niet goed recht mee zagen. Daarom toch maar een versie 2 gemaakt met een tweedehands gevonden figuurzaagmachine. Die bracht weer andere uitdagingen mee, maar de zaagsnede werd wel mooi recht. Voor deze mal gebruikte ik multiplex van een andere plank die ik nog had liggen, maar dat bleek matige kwaliteit. Vanbinnen vol met gaten. Ik had geen zin om nóg een mal te maken. De vorm van de viool zelf vond ik overigens ergens online. Afgedrukt op dik A3 papier, uitgeknipt en overgetrokken. Volgende stap: klosjes zagen. Mijn goedkope verstekzaagje bleek niet recht te kunnen zagen. Daarom meteen maar iets goeds aangeschaft: een Japanse trekzaag. Daarna een online spoedcursus recht zagen gevolgd, waarna het al heel wat beter ging. Het vervelende was dat in de mal de hoeken voor de klosjes niet 90 graden zijn maar net wat meer. Dat vergde nog wat aanpassing met de beitel. Dat is overigens ook weer een vak op zich, een beitel hanteren. Met de nerf mee, er tegenin, op de kopse kant, iedere keer werkt het anders. Enfin, na lange tijd beitelen en vijlen was ik tevreden: De volgende stap voelde al wat meer als echt vioolbouwen: de klosjes lijmen met beenderlijm. Al snel bleek dat het kookplaatje veel te veel vermogen geeft, de temperatuur schoot omhoog: Gelukkig bleek de temperatuur met een beetje handigheid goed te reguleren. De geur van dat spul is trouwens wel even wennen. Nadat de eerste paar klosjes erop werden geklemd, bleken ze scheef te gaan staan: Belangrijke oorzaak was dat de klosjes toch net niet helemaal recht aansloten op de mal. Geprobeerd dit een beetje te herstellen, maar helemaal perfect kreeg ik het niet. Nadat de lijm was gedroogd, werd het pas echt leuk: het in vorm snijden van de klosjes. De splinternieuwe guts deed het prachtig – als een mes door de boter: De hoekklosjes waren natuurlijk het lastigst. Als ik hierna een tweede viool maak, komt er beslist een kant-en-klare mal met overlappende vorm erbij. Ondanks dat ik goed kon zien waar het niet loodrecht was, kreeg ik het niet helemaal goed. Ik wist natuurlijk dat ik hiervoor in een later stadium gestraft zou worden. Ondertussen was het hout voor de ribben in huis, en probeerde ik de nieuwe Stanley schaaf uit. Dat ging voor geen meter, het ding zette zich iedere keer vast in het hout. Ook met een proefstuk grenenhout ging het niet lekker. De hieropvolgende weken heb ik besteed aan het leren slijpen/wetten van een schaafbeitel, het aanschaffen van een “echte” beitel (Nooitgedacht nr. 4 via Marktplaats) en me verdiepen in het schaven. De Nooitgedacht is een pak beter dan de Stanley, maar ook met deze schaaf kreeg ik geen krullen uit Esdoorn (ook niet van het harde blok voor de hals). Na verder speuren bleek dat Esdoorn gewoon heel lastig hout is. Waarvan akte. Met de ribben kon ik het probleem oplossen door te gaan schrapen. Uiteraard niet na eerst een spoedcursus schrapen en schrapers slijpen. Dat slijpen is ook weer iets bijzonders... Schrapen duurt langer dan met de schaaf en werkt minder nauwkeurig, maar uiteindelijk had ik de ribben op ongeveer 1mm dikte. E.e.a mede dankzij een oud draadje op dit forum waar ik las dat een schraper krullen moet geven, en geen stof: Eerder al vond ik op Marktplaats een buigijzer. De vorige eigenaar had deze vermoedelijk rechtstreeks uit China besteld, want het apparaat bleek niet geaard. Dat hebben we eerst maar even opgelost: Daarna eens wat gespeeld met een proefstukje esdoorn voor de ribben. Zo lang je behoedzaam te werk gaat, en de ribben goed dun maakt, is het geen moeilijke klus. Bij te dikke ribben of bij haast krijg je dan dit:
Eerst maar eens de C-ribben gelijmd om te zien hoe dat gaat. En hier werd ik inderdaad gestraft voor het feit dat de vorm van de klosjes net niet goed was. Op sommige plekken kon ik goed zien dat het bijvijlen van een klosje zou gaan werken, maar in sommige gevallen werkte dat niet. Uiteindelijk zitten de ribben allemaal nét niet lekker recht, maar gelukkig wel goed vast. Een volgende keer weet ik wat er anders/beter moet. Eén rib vond ik wel heel erg lelijk zitten en gaf aanleiding om te onderzoeken hoe gemakkelijk die lijm los te maken is. Dat vergde toch 10 minuten blazen met een hittepistool in combinatie met een klein beetje water. Hieronder het resultaat. De punten waar de ribben bij elkaar komen, sluiten in de helft van de gevallen goed aan. Beter krijg ik het met de huidige kennis en ervaring niet. Tóch begint het al ergens op te lijken:
Tip 1, gebruik huidenlijm en géén beenderlijm: is geschikter voor vioolbouw en ruikt een stuk aangenamer. Tip 2, gebruik een guts die aan de buitenzijde is geslepen, niet de hier getoonde die aan de binnenzijde is geslepen. Uit ervaring weet ik dat steigerhout niet zo'n fijne keuze is voor een werkbladoppervlak. Het is goedkoop en geeft wel massa, maar het is veel te oneffen en te zacht. Ik werk zelf nu aan een tafelblad van steigerhout met daarop een beukenmultiplex (=keihard) geschroefd. Wel een mooi frame trouwens! Veel succes!
Dank voor de tips! Ik dacht dat beenderlijm en "hide glue" over hetzelfde gingen, maar dat blijkt niet zo. Op mijn zakje staat "Hautleim", dus wel het juiste spul gebruikt. Wat betreft die guts: wat is het voordeel van een aan de buitenzijde geslepen variant? Is die makkelijker zelf te slijpen? Bij het maken van de werkbank heb ik inderdaad alleen over stevigheid gedacht, met in het achterhoofd het idee dat er altijd nog een multiplex plaat op kan. Maar ook multiplex kan kromtrekken, dat merkte ik toen ik een goed recht oppervlak zocht om die klosjes te plaatsen. Uiteindelijk gebruikte ik een kastplank...
Ik heb het onderwerp met belangstelling gelezen. Aan het eind van het verslag zat ik toch met de vraag of het de bedoeling was om echt een goed instrument te bouwen of dat het er om ging om te ervaren hoe de bouw in z’n werk gaat. Want, als ik in het begin lees dat de mal werd gemaakt aan de hand van een online gevonden exemplaar, dan gaat het heel vaak mis met de symmetrie. Dat komt omdat een halve mal die om zijn lengteas gespiegeld wordt, er voor zorgt dat de binnenvorm volkomen symmetrisch is. En precisie is hier gewenst. Dan lees ik over klosjes die niet exact haaks staan op het grondvlak. En verder lezend wordt daar dan ook een krans omheen gelegd c.q. gelijmd. En dan krijg ik bedenkingen: hoe kun je met scheef staande hoekklosjes dan een goed instrument bouwen? Dat gaat volgens mij niet. Als er werd vast gesteld dat die klosjes een verkeerde stand hebben zou ik dat eerst in orde brengen voordat ik er mee verder ging. Dan zou ik tevens de nerfrichting van die klosjes in de gaten houden want die is in alle gevallen niet helemaal correct. Maar goed, dat is allemaal niet gedaan. Het op dikte maken van de krans moet gebeuren met een vertand schaafblad, anders krijg je inderdaad dat er hele stukken worden uitgerukt en dat is dan weer jammer van het materiaal. Het maakt wel heel veel uit of we te maken hebben met een sterk gevlamd stuk esdoorn of dat het nauwelijks vlam bevat. In het laatste geval kan een vlijmscherp beitelmes (van de schaaf) die heel weinig afneemt nog wel werken. Schaven dient dan te gebeuren haaks op de nerfrichting: Hoe werd die dikte van de krans eigenlijk gemeten? Met een schuifmaat gaat het niet, want die meet een gemiddelde dikte over een grotere breedte: Opm.: De niet-egale oppervlakte is hier sterk overdreven getekend om te verduidelijken wat werd bedoeld! Daar is dan een diktemeter voor nodig die de dikte ter plekke meet: Ik lees ook over vijlen van klosjes. Vijlen worden nauwelijks gebruikt in de vioolbouw, behalve de naaldvijlen. De vlakken die gevijld worden zijn nooit echt vlak. Dat komt doordat de beweging die de vijl vanuit de arm moet maken, altijd deel uitmaakt van een cirkelbeweging. Schaven of de beitel gebruiken is dé oplossing. Als ik het goed zie staat de werkbank voor een deel boven de verwarming. Dat gaat vermoedelijk werken en dan is het niet meer vlak. Vermoedelijk ook niet als op de huidige werkbank een stuk multiplex wordt gelegd. Ik ben benieuwd hoe het verder gaat. Maar ik zou wel de stelling hanteren “doe het in één keer goed”, dat scheelt een hele hoop herstelwerk.
Een guts die op de foto te zien is (binnenzijde geslepen is nog wel geschikt om blokjes in vorm te steken, maar voor het steken van de welving en het uithollen van de bladen heb je echt een guts (liefst ronding #7) die aan de buitenzijde is geslepen.
Dank voor de tips heer Oosterhof. Goed om te lezen. Dat de beitel voor de ribben getand moet zijn, wist ik nog niet. Mijn doel is inderdaad niet een speelklaar en goed instrument maken. Ik kan me niet voorstellen dat dat mogelijk is zo vanuit het niets, ook niet met de veelheid aan tips en instructies op het internet. Het is toch een vak/ambacht waar ervaring een belangrijke rol speelt. Het zou voor mij persoonlijk een frustrerende aangelegenheid worden als het direct de eerste keer goed moet zijn. Ik heb ooit modelvliegtuigjes gebouwd: de eerste was schots en scheef en lelijk en vloog 20 meter. De tweede was ook scheef maar wel wat netter afgewerkt. Hij vloog met een flinke afwijking, maar hij doet het nog wel. De derde was goed gelukt, zag er mooi uit en vliegt goed. Verder zit ik nu te zoeken naar een #7 guts die aan de buitenzijde is geslepen, maar bij bv Dictum lijken alle gutsen aan de binnenzijde geslepen.
In Arnhem zit de bekende zaak voor houtbewerkers die ook de befaamde Pfeil gutsen verkoopt. De Pfeil gutsen lijken niet geslepen aan de buitenkant maar dat is gezichtsbedrog: de fabriek levert ze gepolijst en vlijmscherp af. Hier een afbeelding van de guts 7-18: Kost €35,20 en dan komen er nog €4,90 verzendkosten bij (indien van toepassing). Ik geef ook maar even de website van die jongens. Ik heb een hele serie van deze fabrikant. Het is kwaliteitsspul: eenmaal scherp, dan blijft het ook heel lang scherp! Dat betekent echter wél dat je ook moet denken aan een wetsteen (Arkansas), want eens zal er geslepen moeten worden. Daar hebben ze in Arnhem ook wel wat spullen voor. Zie hun site.
Dat verbaast mij, want tijdens het in elkaar lijmen, of even daarna, moet met een kritische blik toch opvallen dat er iets scheef zit? Als dat is opgemerkt, zou ik dat niet laten zitten. Gebeurt dat wél en er wordt daar op voortgeborduurd, tja, dan komt er wel iets uit wat op een vliegtuig lijkt maar niet goed wil vliegen. Zo is het met het maken van een viool ook: wanneer wordt waargenomen dat iets scheef zit, zou ik er niet eerder mee verder gaan voordat de zaak is recht gezet (letterlijk en figuurlijk). Anders ís het geen viool maar lijkt het er op.
Dank! Daar waar "guts"staat, gaat het dus om de aan de buitenzijde geslepen variant, terwijl een "steekguts" aan de binnenzijde is geslepen. Weer wat geleerd. Over gutsen gesproken, welke wordt gebruikt voor het uitsteken van de hoekklosjes voor de vurenhouten latjes van 2mm? Dan bestel ik die er meteen even bij...
Ik gebruik daar een steekbeitel voor (van Nooitgedagt geloof ik, maar die fabriek is in 1998 opgeheven) die oorspronkelijk 2mm breed was, maar die ik smaller heb geslepen. Daarnaast heb ik van mijn tandarts ooit eens een stuk gereedschap gekregen waar ik dan een soort beitel van gemaakt heb. (Heeft aan twee kanten de mogelijkheid iets passends van te maken). Beide dus nóg smaller dan 2 mm: Je moet met het uitsteken altijd kleiner beginnen dan de dikte van de lijmranden is. Ook met een superscherp mesje kan de uitsparing precies pas gesneden worden.
Leuk draadje, mooie duidelijke foto's. Het toont ook eerlijk hoe moeilijk het is om e.e.a. goed voor elkaar te krijgen. Vallen en opstaan.
De kerstman bezorgde een mooi stuk esdoorn voor de achterkant - één stuk omdat ik mezelf nog niet capabel acht om twee stukken kaarsrecht op elkaar te lijmen. Dit stuk moet nog flink worden afgeschaafd om op maat te maken, daar ben ik wel een tijd zoet mee. Ondertussen het hoofd pijnigen over wat de uiteindelijke dikte moet worden voordat ik het uitzaag. Dat heeft verband met hoe groot/diep de welving van het achterblad moet gaan zijn. Ook bezorgd: vingerschaafjes. Hiermee kon ik de ribben op maat schaven. Toen bleek dat er een stuk niet recht was, wat tot een verkeerde aftekening had geleid. Dit was niet meer te herstellen. De rib is er inmiddels af en vervangen voor een nieuwe. Als de lijm droog is, kan ik die op maat schaven en de kanaaltjes voor de vurenhouten lijstjes (noem je die zo?) uitsnijden. Ik heb nu de keuze uit een heel scherp mesje, een 2mm beiteltje (evt verklein ik die) en anders kan ik altijd nog een afspraak maken met de tandarts. Die vurenhouten latjes blijven trouwens erg vezelig na het schrapen. Is er een manier om die mooi glad te krijgen?
Voor de lijmrandjes gebruik ik bij voorkeur Linden. Ik lijm ze er eerst in en schuin ze daarna af met een mes.
Ik gebruik daar ook meestal Linden voor net als voor de klosjes. Het heeft een heel dichte structuur en laat zich plezierig bewerken. Hier werd Fichte gebruikt (altviool). Na verlijmen de lijmranden bijsnijden: Het achterblad van esdoorn op dikte brengen gaat het beste met een guts. Want schaven gaat erg lang duren omdat je er per haal maar heel weinig af kunt halen. En esdoorn schaven gaat veel zwaarder dan Fichte: Maar ook het bovenblad gaat het beste met de guts, daarna beide bladen met schaafjes (met gewelfde zool) schaven.
Dank! Dictum had hier alleen vuren voor (of ik keek verkeerd). Volgende keer wellicht lindenhout nemen, dat werkt inderdaad prettig. Dus voor het achterblad meteen al de guts hanteren, vóórdat ik de vorm uitzaag?
Voor het grof steken en uithollen gebruik ik een guts ronding #7 van 30mm breed met een handvat van 18cm (voormalige stoelpoot van beukenhout) die kun je ook met beide handen vasthouden en zo meer kracht zetten. De in # 15 getoonde guts lijkt mij voor het grove werk wat aan de kleine kant.
Een breedte van 30mm zal voor Fichte nog goed gaan, maar voor esdoorn wordt het zwaar en gebruik ik een wat smallere. Maar zo zal ieder wel zijn voorkeur hebben. Als het maar lekker werkt.
